Na dzień 21 września 2020 roku w światowym rejestrze było zarejestrowanych 37,202,595 dawców. Jeżeli chodzi o Polskę to na koniec 2019 r. w zasobach Centralnego Rejestru Niespokrewnionych Potencjalnych Dawców Szpiku i Krwi Pępowinowej dostępne były dane 1 884 697 aktywnych potencjalnych dawców. Najwięcej potencjalnych dawców udostępnił ODS DKMS Polska. Polskie zasoby były trzecie, co do wielkości w Europie i piąte na świecie a dawcy z Polski stanowili 4,95% światowej bazy WMDA.

Najwięcej potencjalnych dawców w przeliczeniu na 1 milion mieszkańców zarejestrowanych było w województwach: pomorskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim.

Wykorzystanie zasobów udostępnianych w Centralnym Rejestrze potencjalnych dawców obrazuje Tabela 3. W minionym roku ośrodki krajowe i zagraniczne rejestry przeszukiwały zasoby CRNPDSiKP dla ponad 19 tysięcy pacjentów (preliminary search). Obok krajowych ośrodków poszukująco-dobierających (3,4% wszystkich przeszukań) o przeszukanie zasobów CRNPDSiKP prosiły podmioty z 31 krajów, głównie USA (90% wszystkich przeszukań), Wielkiej Brytanii, Turcji, Włoch i Niemiec.

Niektóre ośrodki dawców szpiku przekazały do CRNPDSiKP w 2019 r. dane dawców pozyskanych i zbadanych za środki własne, zwiększając w ten sposób jego zasoby (274 dawców z ods WIM oraz wszyscy dawcy przekazani przez ods DKMS Polska).

Co to są komórki macierzyste?

Szpik i zawarte w nim komórki macierzyste wytwarzają niezbędne dla zdrowia i życia komórki krwi: czerwone krwinki (erytrocyty), białe krwinki (leukocyty) oraz płytki krwi. Wytwarzanie komórek krwi przez szpik jest procesem złożonym. Samoodtwarzaniu się komórek wytwórczych szpiku służą komórki macierzyste krwi. Ich obecność jest niezwykle ważna, chociaż stanowią one jedynie ok. 0,1% wszystkich komórek obecnych w szpiku. Komórki macierzyste mogą być pomocne przede wszystkim w leczeniu chorób układu krwiotwórczego, chorób nowotworowych oraz metabolicznych. Szczegółowe rozpoznania stanowiące wskazanie do przeszczepienia szpiku:

• Ostra białaczka szpikowa
• Ostra białaczka limfoblastyczna
• Przewlekła białaczka szpikowa
• Zespoły mieloproliferacyjne
• Zespoły mielodysplastyczne
• Przewlekła białaczka limfoblastyczna
• Chłoniak Hodgkina
• Chłoniaki nieziarnicze
• Szpiczak plazmocytowy
• Anemia aplastyczna
• Nowotwory lite
• Choroby autoimmunologiczne
• Niedobory odporności
• Choroby metaboliczne/li>
• Hemoglobinopatie

W związku z tym, że zabieg przeszczepienia krwiotwórczych komórek macierzystych dla pacjenta jest dużym obciążeniem jest on dokonywany tylko u osób dla których istnieją medyczne wskazania do przeprowadzenia tego rodzaju zabiegu. Polega on na zastąpieniu patologicznego szpiku pacjenta krwiotwórczymi komórkami macierzystymi zdrowego dawcy. Komórki te można uzyskać następującymi drogami:

• z krwi obwodowej
• ze szpiku kostnego
• z krwi pępowinowej

Kto może być dawcą komórek macierzystych?

Dawcą szpiku może być zdrowa pełnoletnia osoba, która nie przekroczyła 50 roku życia spokrewniona genetycznie (rodzice, rodzeństwo) lub obca, niespokrewniona z biorcą. Dawcy powyżej 60 roku życia są automatycznie wykreślani z rejestrów. Zgodnie z prawami dziedziczenia tylko co czwarty chory może otrzymać szpik od dawcy spokrewnionego. Pozostali chorzy muszą oczekiwać na znalezienie niespokrewnionego dawcy o identycznych antygenach HLA. Im więcej potencjalnych niespokrewnionych dawców szpiku jest zarejestrowanych w OSD, tym większe są szanse znalezienia identycznego dawcy niespokrewnionego. Na znalezienie odpowiedniego dawcy niespokrewnionego wpływa częstość występowania podobnych antygenów HLA w określonej populacji. Dlatego najłatwiej jest znaleźć dawce w tym samym obszarze etnicznym – dla Polaka w Polsce. Najważniejszym jednak warunkiem jest to by wyrażała chęć oddania komórek macierzystych każdemu pacjentowi, który będzie ich potrzebował. Kandydat na dawcę Krwiotwórczych komórek macierzystych musi wypełnić ankietę zdrowotną oraz podpisać deklarację przystąpienia do rejestru. Dawcą może być sam biorca wtedy mówimy o autotransplantacji (autogenicznym przeszczepieniu). Jeżeli dawcą jest drugi człowiek mówimy o alotransplantacji (allogenicznym przeszczepieniu).

Organizacja dawstwa szpiku w Polsce

Zgodnie z prawem rekrutację potencjalnych dawców krwi prowadzą Ośrodki Dawców Szpiku (OSD). Jednostki te aby prowadzić rekrutację musiały otrzymać pozwolenie Ministra Zdrowia na taką działalność. W chwili obecnej w Polsce jest 15 OSD. Poniżej lista OSD, które uzyskały pozwolenie Ministra Zdrowia na czynności polegające na pozyskiwaniu potencjalnych dawców allogenicznego szpiku i komórek krwiotwórczych krwi obwodowej zgodnie z art. 16a ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411 z późn. zm.):
——————————
BIAŁYSTOK
Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Białymstoku
ul. M. Skłodowskiej – Curie 23, 15-950 Białystok

* data wydania pozwolenia: 31.03.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
GDAŃSK
Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku
ul. Dębinki 7, 80-952 Gdańsk

* data wydania pozwolenia: 13.07.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
KATOWICE
Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Katowicach
ul. Raciborska 15, 40-074 Katowice

* data wydania pozwolenia: 08.04.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
KIELCE
Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Kielcach
ul. Jagiellońska 66, 25-734 Kielce

* data wydania pozwolenia: 14.04.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
LUBLIN
Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Lublinie
ul. I Armii Wojska Polskiego 8, 20-078 Lublin

* data wydania pozwolenia: 14.04.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
ŁÓDŹ
Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego
w Łodzi (w trakcie uzyskiwania nowego pozwolenia)
ul. Pomorska 251, 92-213 Łódź

* data wydania pozwolenia: 10.02.2012
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
POZNAŃ
Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu
ul. Marcelińska 44, 60-354 Poznań

* data wydania pozwolenia: 08.04.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
WARSZAWA
Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie
ul. Indiry Gandhi 14, 02-776 Warszawa

* data wydania pozwolenia: 08.04.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
Fundacja DKMS
ul. Altowa 6 lok. 9 02-386 Warszawa

* data wydania pozwolenia: 27.06.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
Fundacja Urszuli Jaworskiej (rekrutacja kandydatów na dawców zawieszona)
ul. Międzynarodowa 61, 03-922 Warszawa

* data wydania pozwolenia: 22.06.2011
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
Medigen Sp. z o. o.
ul. Morcinka 5/19, 01-496 Warszawa

* data wydania pozwolenia: 14.04.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny w Warszawie
ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa

* data wydania pozwolenia: 21.12.2012
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
Wojskowy Instytut Medyczny – Zakład Transfuzjologii i Klinicznej
ul. Szaserów 128, 04-141 Warszawa
* data wydania pozwolenia: 10.03.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat
——————————
WROCŁAW
Dolnośląskie Centrum Transplantacji Komórkowych z Krajowym Bankiem Dawców Szpiku
we Wrocławiu
ul. Grabiszyńska 105, 53-439 Wrocław

ul. Fieldorfa 6, 54-049 Wrocław
* data wydania pozwolenia: 14.04.2016
* okres obowiązywania pozwolenia: 5 lat

W/w pozwolenia na wykonywanie czynności związanych z poszukiwaniem niespokrewnionych potencjalnych dawców szpiku i komórek krwiotwórczych Minister Zdrowia wydaje po spełnieniu wymagań stawianych przez Krajowe Centrum Bankowania Tkanek i Komórek i uzyskaniu rekomendacji Krajowej Rady Transplantacyjnej.

Ogólne zasady doboru dawców komórek macierzystych

Allogeniczne przeszczepienie krwiotwórczych komórek macierzystych jest poprzedzone procedurą doboru rodzinnego lub niespokrewnionego dawcy. Pierwszym etapem działań podjętych przez lekarzy jest sprawdzenie czy dawcą może zostać ktoś z rodziny pacjenta. Celem badania zgodności tkankowej pacjenta i potencjalnych dawców jest wykazanie, który z członków rodziny ma dwa antygeny HLA (human leukocyte antigen – ludzkie antygeny leukocytarne) identyczne z chorym. Szanse na znalezienie dawcy wśród najbliższej rodziny jak wspomniałem na początku wynoszą 25%. W wyjątkowych okolicznościach dopuszczalne jest dobranie nie w pełni zgodnego dawcy rodzinnego. Na procedurę doboru rodzinnego dawcy składają się dwa badania:

• wstępne typowanie pacjenta i członków jego najbliższej rodziny. Pobiera się 10 ml krwi od potencjalnego dawcy. Ta właśnie próbka posłuży do wstępnego badania. Jego wynikiem jest ustalenie zgodnego dawcy lub wykluczenia istnienia zgodnego dawcy wśród najbliższych. W pierwszym przypadku wykonuje się kolejne badania – potwierdzające. Natomiast w drugim zaczyna się przeszukiwać rejestry dawców niespokrewnionych.
• potwierdzające typowanie pacjenta i wstępne zgodnych dawców. Wykonuje się je celem potwierdzenia wcześniej wykonanych badań.

W przypadku braku całkowicie zgodnego dawcy rodzinnego zaleca się poszukiwanie niespokrewnionego dawcy zgodnego w 10/10. Same badania wstępne są podobne jak przy poszukiwaniu dawcy rodzinnego: próbka 10 ml krwi lub pobranie wymazu z ust, badanie wstępne, umieszczenie informacji w rejestrze ODS. Dobór niespokrewnionego dawcy jest złożoną procedurą medyczną wykonywaną przez wyspecjalizowany ośrodek doboru dawców, wymagającą koordynacji badań i przepływu informacji między ośrodkiem leczącym chorego, ośrodkiem transplantacyjnym, rejestrami i ośrodkami dawców szpiku, laboratoriami oraz Centralnym Rejestrem Niespokrewnionych Potencjalnych Dawców Szpiku i Krwi Pępowinowej prowadzonym przez Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne do spraw Transplantacji “POLTRANSPLANT”. Ośrodek Dawców Szpiku ma obowiązek systematycznego przekazywania informacji o posiadaniu potencjalnych dawców o określonych genotypach HLA. Informacje te powinny trafiać regularnie do CRNPDSiKP. Rejestr Poltransplantu posiada autoryzację i przesyła z kolei powyższe dane do światowej bazy Bone Marrow Donorw Worldwide. Bazą tą zarządza The World Marrow Donor Association (WMDA), światowa organizacja zajmująca się koordynacją dawstwa szpiku, która zrzesza ponad 25 milionów dawców z 52 krajów. Dzięki temu genotypy HLA dawców są dostępne dla Ośrodków Dawców Szpiku na całym świecie co zwiększa prawdopodobieństwo znalezienia odpowiedniego dawcy. Dodatkowo dane z polskiego rejestru trafiają również do EMDIS, czyli European Morrow Donor Information System, co znacznie poprawia ich dostępność i sprawność wykorzystania.
Dawstwo szpiku i krwiotwórczych komórek macierzystych jest w 100 % dobrowolne. Gdy potencjalny dawca został już zarejestrowany następuje okres wyczekiwania. Większość osób rejestrujących się nigdy nie odda komórek macierzystych. Powyżej wspomniane rejestry są codziennie przeszukiwane po kilkaset razy. W przypadku stwierdzenia wstępnej zgodności z potrzebującym chorym specjalistyczne ośrodki doboru dawców koordynują następujące czynności:

• nawiązanie kontaktu z dawcom – wykonuje ODS
• badanie dawcy i ponowne wypełnienie ankiety zdrowotnej – wykonuje ODS
• pobranie próbki krwi do badań uzupełniających, potwierdzających i do badań markerów chorób zakaźnych – wykonuje ODS
• badanie antygenów HLA o wysokiej rozdzielczości – wykonuje laboratorium zgodności tkankowej
• przekazanie próbek i wyników badań do ośrodka koordynującego dobór dawców
• po potwierdzeniu zgodności wstępne zaakceptowanie dawcy przez lekarza ośrodka transplantacji szpiku, ustalenie wstępnego terminu zabiegu
• przed zabiegiem ponowne badanie dawcy przez lekarza
• podpisanie przez dawcę zgody na pobór krwiotwórczych komórek macierzystych oraz z gody na podanie mu czynnika stymulującego tworzenie kolonii granulocytów G-CFS, ponownie wypełnia ankietę zdrowotną
• przekazanie wszystkich informacji do ośrodka transplantacyjnego i ustalenie dokładnego terminu poboru komórek macierzystych

Jak już wyżej kilka razy wspomnieliśmy czym innym jest Ośrodek Dawców Szpiku (rekrutuje potencjalnych dawców i bierze udział we wstępnych badaniach) a czym innym ośrodek dobierający dawcę i ośrodek transplantacyjny. Poniżej przedstawiamy dwa wykazy tych jednostek, które zajmują się doborem i samym przeszczepianiem:

Ośrodki realizujące zadanie Doboru Niespokrewnionych Dawców Szpiku

Po przeprowadzeniu postępowania konkursowego pod koniec 2017 r. Poltransplant podpisał umowy na realizację doboru niespokrewnionych dawców szpiku na okres od 1 stycznia do 30 czerwca 2018 r. z 7 ośrodkami dobierającymi. Wartość podpisanych umów z poszczególnymi realizatorami wraz z minimalną liczbą przydzielonych procedur podano poniżej (maksymalna cena jednej procedury wynosiła 20 tys. PLN)

• Dolnośląskie Centrum Transplantacji Komórkowych z KBDSz we Wrocławiu (DCTK)
• Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie (IHiT)
• NZOZ MEDiGEN w Warszawie
• Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny w Warszawie (CSK)
• RCKiK Poznań
• WIM Warszawa
• UCK Gdańsk

Ośrodki transplantacyjne dokonujące przeszczepień lub pobrań

1. Klinika Transplantacji Szpiku, Onkologii i Hematologii Dziecięcej SPSK nr 1 we Wrocławiu
2.  Dolnośląskie Centrum Transplantacji Komórkowych z KBDS we Wrocławiu
3. USD im. Prof. A. Gębali Klinika Hematologii i Onkologii Dziecięcej UM w Lublinie
4. Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie
5. SP CSK w Warszawie
6. SPSK im. A. Mielęckiego ŚUM w Katowicach
7. SK Przemienienia Pańskiego UM w Poznaniu
8. Klinika Hematologii, Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku SPSK nr 1 we Wrocławiu
9. Szpital Uniwersytecki nr 1 im. Dr. A. Jurasza w Bydgoszczy
10. Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie
11. SK im. K. Jonschera UM w Poznaniu
12. UCKw Gdańsku
13. Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie w Gliwicach
14. Szpital Uniwersytecki w Krakowie
15. Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Sposoby pozyskania komórek krwiotwórczych

W Polsce wykorzystywane są głównie dwa sposoby pozyskiwania krwiotwórczych komórek macierzystych. Jednym jest pobranie ze szpiku, drugim izolacja komórek macierzystych z krwi obwodowej w czasie zabiegu aferezy.

1) Izolowanie krwiotwórczych komórek macierzystych z krwi obwodowej

Metoda ta polega na oddzieleniu w separatorze komórkowym (urządzenie służące do oddzielania poszczególnych składników krwi) krwiotwórczych komórek macierzystych od innych komórek krwi. Jak wcześniej wspomnieliśmy aby tych komórek było jak najwięcej w krwi kilka dni przed samym pobraniem komórki są stymulowane specjalnym preparatem. Przez 5 ni przed zabiegiem dawca otrzymuje czynnik mobilizujący, który umożliwia przenikanie komórek macierzystych ze szpiku do krwi obwodowej. Gdy dawca zajmie miejsce na fotelu do jednej żyły dawcy podłączana jest igła z drenem, którym krew pełna płynie do separatora, do drugiej żyły krew po oddzieleniu komórek krwiotwórczych w separatorze wraca do dawcy. Ostatecznie pobiera się około 200 ml preparatu. Zabieg trwa około 3-4 godzin. Zdarza się, że konieczne jest wykonanie dwóch separacji tak aby otrzymać wystarczającą ilość materiału. Bezpośrednio po zabiegu dawca może iść do domu. Dawcy w dniu po zabiegu czują się różnie ? niektórzy od razu podejmują normalną aktywność, inni odczuwają zmęczenie lub senność jak po źle przespanej nocy, więc przez resztę dnia wolą odpoczywać. Jak widzicie zabieg jest podobny do plazmaferezy czy trombaferezy, którym sami się poddajecie co jakiś czas w centrach krwiodawstwa. Obecnie jest to najczęściej stosowana metoda otrzymywania komórek krwiotwórczych w Polsce.

2) Pobranie szpiku

Pobranie szpiku jest zabiegiem wykonywanym w znieczuleniu ogólnym (pod narkozą). Polega na nakłuciu talerza kości biodrowej specjalną igłą. Po dokonaniu takiego wkłucia szpik jest odsysany małymi porcjami za pomocą strzykawek. Łącznie pobiera się ok. 1 litra szpiku z domieszką krwi obwodowej. Szpik jest zbierany do specjalnego pojemnika w którym znajduje się płyn zapobiegający krzepnięciu. Zabieg ten trwa około 1-2 godzin i związany jest z 1-2 dniowym pobytem w szpitalu. Najczęściej dawca po zabiegu nie odczuwa bólu a na skórze zostaje tylko kilka miejsc po wkłuciach. Szpik natomiast jest filtrowany i poddawany preparatyce. Może się również zdarzyć, że dawca będzie poproszony na kilka dni przed zabiegiem o oddanie w centrum krwiodawstwa 450 ml krwi. Krew ta posłuży następnie do uzupełnienia krwi obwodowej po zabiegu. Dawca może być również poproszony o ponowne oddanie szpiku za jakiś okres.

Jednym z głównych zadań Światowej Organizacji Dawców Szpiku (WMDA) jest ochrona dawców komórek macierzystych. Cel ten realizuje poprzez dążenie do ujednolicenia globalnych zasad i praktyk w rejestrach niespokrewnionych dawców szpiku. W związku z tym WMDA opracowało podstawowe wytyczne i zalecenia, które powinny być wprowadzane przez rejestry krajowe. Organizacja ta wdrożyła również system akredytacji rejestrów komórek macierzystych krwi. Akredytowane rejestry WMDA stanowią 72% wszystkich rejestrów niespokrewnionych dawców szpiku i krwi pępowinowej.

Aspekt etyczny

W oparciu o jasno przedstawione informacje na temat każdego etapu procesu oddawania komórek krwiotwórczych, dawca zostanie poproszony o wyrażenie świadomej i dobrowolnej zgody. Dawca ma prawo wycofać się z procedury w dowolnym momencie. Nie powinien być pod presją podejmując decyzję o oddaniu szpiku. Dawca nie otrzymuje zapłaty za oddanie komórek macierzystych. Dawcy mogą być natomiast zwrócone wydatki związane z dawstwem (np. koszty podróży, czy wyrównania utraty wynagrodzenia). 

Aspekt bezpieczeństwa

Każdemu dawcy zostanie przypisany koordynator, który przedstawi zagrożenia i skutki uboczne jakie mogą wynikać z dawstwa. Dawca zapozna się z proces oddawania i będzie miał możliwość zadawania pytań. Dawca musi być w pełni poinformowany o wszystkich zagadnieniach dotyczących oddawania. Kiedy dawca podejmie dobrowolną decyzję o oddaniu szpiku zostanie poproszony o podpisanie zgody. Koordynator dawcy ma obowiązek utrzymywania kontaktu z dawcą i otoczenia go opieką również po zabiegu. 

Aspekt prawny

WMDA stara się chronić dawców komórek macierzystych przed handlem, turystyką transplantacyjną i komercyjnym oddawaniem szpiku. Normy WMDA nie dopuszczają do oddawania osób nieletnich i dorosłych niespełniających warunków do bycia dawcami. WMDA gwarantuje również, że produkty z komórek macierzystych są dostarczane do przeszczepu upoważnionym ośrodkom i rejestrom, które są pod kontrolą lokalnych organów urzędowych.

Po zabiegach pobrania komórek krwiotwórczych mogą wystąpić nieznaczne objawy uboczne: w przypadku pobrania szpiku niewielki ból w miejscu nakłucia czy też senność i zawroty głowy. Szpik regeneruje się w ciągu 2-3 tygodni.

[note]W celu zachowania poufności danych osobowych dawcy pobór krwiotwórczych komórek macierzystych jest wykonywany w innym ośrodku niż ośrodek transplantacyjny w którym leży biorca. Po dokonaniu poboru specjalny kurier transportuje preparat do oddziału transplantacyjnego. Na opakowaniu czy w też w dokumentacji jest tylko numer dawcy bez jego szczegółowych danych. Dane osobowe dawcy muszą być utajnione przez okres nie krótszy niż 2 lata.[/note]

Legenda:
BM (ang. bone marrow) – to przeszczep komórek krwiotwórczych szpiku (pobór szpiku z kości biodrowej)
PBSC (ang. peripheral stem cell transplantation) – to przeszczep komórek krwiotwórczych uzyskanych z krwi obwodowej
CBU (ang. cord blood umbilical) – to przeszczep komórek krwiotwórczych uzyskanych z krwi pępowinowej

Źródło: CENTRUM ORGANIZACYJNO-KOORDYNACYJNE DO SPRAW TRANSPLANTACJI “POLTRANSPLANT”